Brussel had gehoopt op een redelijk gesprek met Morawiecki om een frontale botsing later deze week op een top van staats- en regeringsleiders te kunnen vermijden, maar in plaats daarvan vloog de Poolse premier er vol in. ,,Het hoogste recht voor de Poolse republiek is de Grondwet. Daar gaat niets boven”, aldus Morawiecki, die in een debat in het Europese Parlement ‘constitutioneel pluralisme’ bepleitte. Europese burgers, stelde hij, zullen niet blijven toestaan dat ze worden bestuurd ‘vanuit ivoren torens in Luxemburg’ (waar het Europese Hof zetelt) en door een Commissie in Brussel ‘die voor ons allemaal besluit wat goed is’.

Op een veel vriendelijker toon, maar met een even harde onderlijn, bracht Commissievoorzitter Von der Leyen daar tegenin dat Europa alleen kan functioneren als alle 450 miljoen Europeanen dezelfde rechten hebben. ,,De rechtsstaat is de lijm die onze Unie samenhoudt, de basis van onze eenheid.” Ze herinnerde eraan dat alle lidstaten bij hun toetreding het primaat van het Europese recht hebben erkend. ,,Dat hebben ze als soevereine landen beloofd, we staan niet toe dat onze gemeenschappelijke waarden op de helling gaan.” Wil Europa kunnen functioneren, dan moeten burgers in Gdansk dezelfde rechten en rechtsbescherming hebben als burgers in Grenoble, aldus de Commissievoorzitter.

Von der Leyen somde vervolgens op welke mogelijkheden ze heeft om Polen weer in het gareel te krijgen: een inbreukprocedure bij de Europese rechter, maar ook sancties: ontneming van het stemrecht in de raad of inhouding van de 36 miljard herstelsteun die voor Polen op de plank liggen. Dat wat Morawiecki dus ‘financiële chantage’ noemt. 

Vandaag buigen in Luxemburg ook de EU-ministers van Europese Zaken zich over het probleem met Polen, later deze week wellicht de staats- en regeringsleiders. Met name Merkel en Macron hadden, samen met EU-president Michel, willen vermijden dat het onderwerp zelfs op de agenda kwam, maar door de opstelling van Morawiecki vanmorgen lijkt dat niet langer mogelijk.

Warschau en Polen liggen al jaren met elkaar overhoop, eerst over het ongefundeerde ontslag van rechters en de benoeming van regeringsgetrouwe opvolgers in hun plaats, daarna over inperking van de mediavrijheid en discriminatie van minderheidsgroepen. Het arrest van het Poolse grondwettelijk hof dat Europese wetten ondergeschikt zijn aan Poolse, en Europese rechters dus ook aan Poolse rechters, was voor Brussel de spreekwoordelijke druppel. Von der Leyen, met volle steun van het Parlement, noemde dat vanmorgen ‘een directe aanval op de fundamenten van de Unie’.

Morawiecki had haar al eerder het bloed vanonder de nagels gehaald met een lange opsomming van problemen waarop Brussel volgens hem maar geen vat krijgt: de gestegen levenskosten, de pandemie, de weer oplopende staatsschulden, het klimaat, de energiecrisis en zelfs de migratie (door onder meer Polen geblokkeerd). Hij schetste ook de contouren van een volgens hem beter Europa: zonder belastingparadijzen, uitgebreid met de West-Balkan en met een sterke Europese defensie, ingebed in de Navo. Hij had ook nog willen spreken over hoe belangrijk diversiteit en wederzijds respect in een Unie van soevereine landen zijn, maar kwam daar niet aan toe omdat zijn spreektijd op was. ,,Misschien”, sneerde Groen fractieleider Ska Keller, ,,moeten we hem toch nog een paar minuten extra geven.” 

De meeste fractieleiders waarschuwden Morawiecki dat hij gevaarlijk bezig is en ultiem het Poolse EU-lidmaatschap op de helling zet, en dat hij dat doet tegen de wil van een zeer ruime meerderheid van de Poolse bevolking. De liberale fractie riep Commissie en Raad (de lidstaten) bij monde van plaatsvervangend fractieleider Malik Azmani op niet langer te talmen en Polen zowel zijn stemrecht in Brussel als Europese subsidies af te pakken. Sophie in ’t Veld (D66) en Tineke Strik (GroenLinks) zetten dat nog wat zwaarder aan. In ’t Veld: ,,Ingrijpen is uw plicht. Verzaakt u daaraan, dan moet ook dat gevolgen hebben.” De Zweedse Alice Kuhnke: ,,Elke dag dat u en de lidstaten niet ingrijpen maakt u zich medeschuldig aan ondermijning van de Europese democratie.”

Morawiecki zelf zei herhaaldelijk dat Polen niet weg wil uit de EU. Hij erkende dat het EU-lidmaatschap Polen veel voordeel heeft gebracht, maar omgekeerd Polen de Unie ook. ,,Ons bedrijfsleven kreeg vleugels, maar bedrijven in Duitsland, Nederland en andere landen ook.” Hoe hij denkt Polen in de Unie te kunnen houden zonder de Europese rechtsregels te erkennen, maakte hij niet duidelijk. EVP-fractievoorzitter Weber, doelend op Poetin: ,,Het enige wat u aan het doen bent is tweedracht zaaien in de Unie, waarmee u mensen in de kaart speelt die we dat zeker niet gunnen.”

Tientallen Europarlementariërs hakten daarna nog veel harder in op de uiterlijk onbewogen Poolse premier. Ze verweten hem de Unie kapot te maken, of samen met zijn Hongaarse collega Orban een gezamenlijke exit voor te bereiden. ,,U gebruikt uw eigen hof om Europa aan te vallen, u hebt een val opgezet voor uw land en uw volk, de meest pro-Europese burgers die we hebben. U hebt het ego van de machtsspeler die niet wil zien met welke ramp dit eindigt”, aldus Belgisch oud-premier Guy Verhofstadt. Marek Belka, zelf Pools oud-premier: ,,Uw verhaal hangt van de leugens en halve waarheden aan elkaar. U spreekt over vrijheid, terwijl uw politie inhakt op vrouwen en kinderen die vreedzaam betogen.” Leszek Miller, ook Pool: ,,U spreekt over de Brusselse dictatuur en zelfs de bezetter uit Brussel zonder zelfs maar met de ogen te knipperen.” Magdalena Adamowicz: ,,Uw leugens zijn als konijnen, zo snel vermenigvuldigen ze zich.” Oud-EU-Commissaris Janusz Lewandowski: ,,U bent niet de echte baas, wat u hier zegt is wat uw vicepremier Kaczynski vindt. Maar ik zeg u: uw regering rijdt aan de verkeerde kant van de weg en wijst alle anderen met de vinger.” Bartosz Arlukowicz: ,,Wij laten niet toe dat u de dromen van onze kinderen steelt. Ik wacht op de dag dat u voor onze rechters moet komen.” Diverse Parlementsleden adviseerden Morawiecki ook om eens te gaan kijken in Groot-Brittannië, alvorens Polen de Unie uit te loodsen.

Morawiecki was in zijn tweede termijn noodgedwongen kort. Hij zei dat Polen zich aan de Europese Grondwet houdt, maar dat Brussel zich buiten de Verdragen om bevoegdheden toe-eigent. ,,Ik heb Poolse Parlementariërs horen zeggen dat ze zich schamen, maar ik ben trots, en daag ze uit om één arrest te noemen dat in Polen onder politieke druk tot stand is gekomen. Dat gebeurde onder voormalig premier (en ex-EU-president) Tusk. Toen werden rechters gebeld met opdrachten.” Morawiecki haalde ook hard uit naar EVP-leider Weber. ,,Hij noemt Poetin. Dat komt van een Duitser die samen met Poetin de (gaspijpleiding) Nordstream-II aanlegt - een project dat vergeleken wordt met het Hitler/Stalin-pact.”

Na hem was ook Von der Leyen kort. ,,Dit debat geeft aan hoe ernstig de situatie is. Nooit eerder heeft een lidstaat een artikel uit het Verdrag in twijfel getrokken. Ik heb aangegeven wat de Commissie hieraan kan doen, en ik heb ons herstelfonds genoemd. Betalingen daaruit zijn gekoppeld aan hervormingen, en één van de hervormingen die we van Polen eisen is herstel van de onafhankelijkheid van het gerecht.” Von der Leyen zei dat niemand hoeft te twijfelen dat ze tot actie overgaat. ,,Maar daar zijn procedures voor, en die respecteren we. In een democratie en rechtsstaat kost dat meer tijd dat in een autocratie. Bij ons staat zorgvuldigheid voorop. We hebben nog nooit een rechtsstaatprocedure verloren, en ik zal zorgen dat dat zo blijft.”